Maqola
Bu yurtimizning har bir kichik fuqarosi, ya’ni bolalar huquqlari himoyasini ta’minlash tizimini kuchaytirdi.
Davlatimiz rahbari tomonidan imzolangan «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Bola huquqlari bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) to‘g‘risida»gi qonun kuni kecha kuchga kirdi. Qonundan ko‘zlangan maqsad nima va shu asosda qanday ishlar amalga oshiriladi?
Bolalar ombudsmani Surayyo Rahmonova bilan shu haqda suhbatlashdik.
– Aytish joizki, yurtimizda bola huquqlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Sohada yangi yondashuv va uslublar joriy etildi. Bola huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlashga oid maxsus qonunchilik bazasi yaratilib, uni ijro etish yuzasidan samarali huquqiy mexanizm yaratildi.
Davlatimiz rahbarining bola manfaatlarini ta’minlash borasidagi qat’iy siyosiy irodasi va sohaga alohida e’tibori tufayli amalga oshirilgan tizimli choralar natijasida neonatal o‘lim ko‘rsatkichlari sezilarli darajada pasaydi. Maktabgacha ta’lim qamrovi 27 foizdan 76 foizgacha oshdi. Bolalar mehnatiga batamom barham berildi.
Bu natijalar nafaqat milliy darajada, balki jahon miqyosida ham e’tirof etilmoqda. Xususan, Bolalar farovonligi bo‘yicha Global indeksda O‘zbekiston yuqori pog‘onalarga ko‘tarilmoqda. 2017 yilda O‘zbekiston ushbu reytingda 78-o‘rinni egallagan bo‘lsa, 2021 yilda 16 pozisiya yuqoriga ko‘tarildi. Bu ham, albatta, sohada qilinayotgan ishlarning amaliy natijasidir.
Shu bilan birga, bugungi kunda bola huquqlarini himoya qilishga oid davlat siyosati sohada yana ko‘plab muhim va dolzarb masalalarni hal etishni taqozo etmoqda.
2021 yil 9 avgustda Davlatimiz rahbari farmoni bilan Oliy Majlisning Bola huquqlari bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) instituti ta’sis etildi va alohida funksiya sub’yekti sifatida mustaqilligi belgilandi.
Kuni kecha esa sohaga oid yangi qonun kuchga kirdi. Albatta bu muhim tarixiy jarayon.
Qonun normalarini qo‘llashda va, umuman olganda, turli ijtimoiy-huquqiy vaziyatlarda bolalarning eng ustun manfaatlariga rioya etish qay holatdaligini o‘rganish Ombudsman funksiyasidan birini tashkil etadi.
Bola manfaatlarini himoya qilish ustuvorligiga bo‘lgan ana shu yondashuv, shubhasiz, yangi qonunning siyosiy-ijtimoiy ahamiyatini belgilaydi. Aynan mazkur qonun Bolalar ombudsmani institutining samarali ishlashi, bolalar huquq va manfaatlari ishonchli himoya qilinishi uchun mustahkam huquqiy zamin bo‘lib xizmat qiladi.
– Qonunga binoan Bolalar ombudsmani faoliyatining asosiy yo‘nalishlari nimalardan iborat?
– Bolalar ombudsmani faoliyatining asosiy yo‘nalishlari uning funksiyasi va tabiatidan kelib chiqadi. Qonun aynan shu jihatlar keng qamrab olingan. Jumladan, tuzilma bola huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga oid davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etadi.
Bola huquqlari kafolatlariga oid qonunchilik normalari va talablarining ijrosini o‘rganish, o‘z vakolati doirasida bola huquqlari sohasidagi xalqaro standartlarni qonunchilikka tatbiq etish masalalarini o‘rganadi. Tashkilotlar va mansabdor shaxslar faoliyatida bola huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlanishini hamda himoya qilinishini monitoring qiladi.
Bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishining oldini olish, buzilgan huquqlari va qonuniy manfaatlari tiklanishiga ko‘maklashadi.
Bolaning eng ustun manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan normalarni joriy qilishga oid takliflar ishlab chiqadi. Bola huquqlari buzilishi to‘g‘risidagi murojaatlarni ko‘rib chiqish orqali bolaning huquqlarini himoya qilish kafolatlarini ta’minlaydi. Bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantiradi. Bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etish va ularning himoya qilinish holati to‘g‘risida jamoatchilikni xabardor etib boradi.
– Bola huquqlari bo‘yicha vakil faoliyatining ta’sirchanligini ta’minlaydigan qanday vakolatlar berildi?
– Bundan ayrimlarini alohida ta’kidlab o‘tmoqchiman: parlament majlislarida Bolalar ombudsmani ma’ruzasi har yili eshitiladi. Bu vakolat orqali Bolalar ombudsmani bola huquqlarini himoya qilish sohasida e’tibor qaratilishi zarur bo‘lgan dolzarb muammolarni parlament maydoniga olib chiqadi va ularning yechimi bo‘yicha takliflar beradi.
Bolalar ombudsmaniga mansabdor shaxslarga qonunchilik buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risida ogohlantirish va taqdimnomalar kiritish huquqi berildi. Bunday huquq, shubhasiz, Bolalar ombudsmani faoliyati ta’sirchanligini oshiradi. Xususan, bola manfaatlarini buzilishiga yo‘l qo‘ygan har qanday mansabdor shaxsgamanzilli ravishda tegishli chora ko‘rilishini ta’minlash imkonini yaratadi.
Bolalar ombudsmanining Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud plenumi majlislarida ishtirok etishi yoki takliflar kiritish huquqi mustahkamlandi. Mazkur huquq orqali Bolalar ombudsmani parlamentda, ijro organlarida va sudlarda bola huquqlarini maxsus himoya qiladi va mazkur organlar e’tiborini aynan bola manfaati ustunligiga qaratadi. Oddiy qilib aytganda, davlat siyosatining bola huquqlarini ta’minlash sohasida bevosita va faol ishtirok etadi.
Shu o‘rinda taqdimnoma va ogohlantiruv kiritish huquqi haqida kengroq to‘xtalsak. Qonunchilikning buzilishiga yo‘l qo‘yilmasligi haqidagi ogohlantirish Bola huquqlari bo‘yicha vakil tomonidan davlat organlari va boshqa tashkilotlarning mansabdor shaxslariga yozma shaklda kiritiladi.
Bola huquqlari bo‘yicha vakil mansabdor shaxsga ogohlantirish kiritilganligi to‘g‘risida uning yuqori turuvchi organi (mansabdor shaxsi)ga xabar qilishga haqli.
Bola huquqlari to‘g‘risidagi qonunchilik buzilishi, ularga imkon beruvchi sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etish haqidagi taqdimnoma Vakil tomonidan davlat organlarining va boshqa tashkilotlarning qonunchilik buzilishlarini bartaraf etish yuzasidan vakolat berilgan rahbarlariga kiritiladi. Taqdimnoma kechiktirmay ko‘rib chiqilishi va ko‘rilgan choralar to‘g‘risida Bolalar ombudsmaniga 15 kundan kechiktirmay yozma shaklda xabar qilinishi lozim.
Mazkur ikkala hujjat kiritilishidan asosiy maqsad – mansabdor shaxslar, tashkilot va muassasalar tomonidan bolalar manfaatlariga zid harakatlarga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlashdir.
– Tergov va sud organlari bilan hamkorlik qanday amalga oshiriladi?
– Qonun bilan surishtiruv, tergov organlari va sud voyaga yetmaganlarning hayoti, sog‘lig‘i yoki jinsiy erkinligiga qarshi jinoyatlarga oid qabul qilgan qaror, hukm (ajrim) to‘g‘risida Bolalar ombudsmanini yozma ravishda xabardor qilishi shart, deb belgilandi.
Bu ham nihoyatda muhim preventiv mexanizm bo‘lib, bunday xabardorlik natijasida bolalarga qarshi jinoyat faktlari yashirilishi, bunday ishlarning qonunga zid ravishda tugatilishi, tergov qilinmasligi yoki sudda ko‘rilmasligining oldi olinadi.
Shu bilan birga, qonun bilan Bolalar ombudsmaniga qator prosessual vakolatlar ham berildi. Jumladan, voyaga yetmagan shaxs ishtirok etgan jinoyat ishi hujjatlari bilan tanishish va ulardan ko‘chirma nusxalar olish, bolaning buzilgan huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini himoya qilish hamda tiklash maqsadida sud jarayonlarida ishtirok etish, hukm bilan tanishib, bola manfaatidan kelib chiqib, prokuraturaga hukm ustidan protest bildirish haqida murojaat qilish kabi huquqlar berildi.
Afsuski, faoliyatimizda shunday og‘ir vaziyatlarga duch kelayapmizki, bolalar nafaqat begonalar, balki o‘z yaqinlari tomonidan turli shakldagi zo‘ravonlik qurboniga aylanmoqda. Aynan shunday latent qolish ehtimoli katta bo‘lgan holatlarda Bolalar ombudsmani mazkur yangi vakolatlarni ishni qonuniy hal etilishi va aybdorlarga adolatli jazo belgilanishiga yo‘naltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
– Bolalar ombudsmani tomonidan bola o‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan muassasalar faoliyatini o‘rganish, u yerdagi bolalar huquqlari ta’minlanishi darajasi monitoringi qanday amalga oshiriladi?
– Bola huquqlari bo‘yicha vakil bola o‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan ta’lim, tarbiya, tibbiyot muassasalariga, voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazlariga, ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalariga, tergov hibsxonalariga va tarbiya koloniyalariga muntazam kirib turish orqali bolaga nisbatan qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qo‘llashning oldini olish bo‘yicha choralar ko‘radi.
Vakil bola o‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan joylarga kirganida bolalarning soni haqida axborot oladi. Bolalarni saqlash va ular bilan muomalada bo‘lish shart-sharoitlarini o‘rganadi. Bolalar bilan, shuningdek, bola o‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan joylar ma’muriyatining xodimlari bilan uchrashuvlar va suhbatlar, shu jumladan, xoli uchrashuvlar va suhbatlar o‘tkazadi.
Mazkur joylarda bolaning turishi qonuniy ekanligini tasdiqlovchi hujjatlar bilan tanishadi va ularning ko‘chirma nusxalarini oladi. Ushbu joylarning ma’muriyatidan bola zarur bo‘lgan hollarda tibbiy tekshiruvdan o‘tkazilishini, unga tibbiy, psixologik va boshqa yordam ko‘rsatilishini talab qiladi.
Mazkur tadbirlar o‘tkazilayotganda bolaning roziligi bilan hozir bo‘ladi. Mazkur muassasalar ma’muriyatidan bolalarning huquqlarini ta’minlash masalalari yuzasidan tushuntirishlar oladi. Ularning qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi)ga chek qo‘yish uchun zudlik bilan choralar ko‘radi. Ularning qonunga xilof harakatlari to‘g‘risida huquqni muhoaza qiluvchi organlarni xabardor etadi va bu holatlar yuzasidan ko‘rilgan aniq choralar haqida bir oydan kechiktirmay o‘ziga axborot berilishini talab qiladi. Bolalarni saqlash shart-sharoitlari to‘g‘risida xulosa tuzadi va uni tegishli tashkilotlarga yoki mansabdor shaxslarga yuboradi.
– Bolalar ombudsmani bola huquqlari buzilishi to‘g‘risidagi murojaatlarni qanday ko‘rib chiqadi?
– Qonun bilan murojaat va shikoyatlarni ko‘rib chiqish tartib-taomili, shartlari, shikoyatlarga qo‘yiladigan talablar belgilandi. Bolalar ombudsmanining shikoyatlarni ko‘rib chiqishdagi huquqlari va majburiyatlari, qamoqda saqlanayotgan voyaga yetmagan shaxslarning Bolalar ombudsmaniga murojaat etish tartibi, murojaatlarni ko‘rib chiqish natijasida tavsiyalarni o‘z ichiga olgan xulosani tayyorlash tartibi ham hujjatda qamrab olingan.
Bola huquqlari bo‘yicha vakil arizalar, takliflar va shikoyatlar tarzida kelib tushgan murojaatlarni ko‘rib chiqadi. Vakil fuqarolarining, O‘zbekiston Respublikasi hududida turgan chet el fuqarolarining va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning, yuridik shaxslarning bola huquqlarini buzayotgan tashkilotlarning yoki mansabdor shaxslarning harakatlari yoki harakatsizligi ustidan bergan shikoyatlarini ko‘rib chiqadi hamda o‘z tekshiruvini o‘tkazish huquqiga ega.
Shikoyatlar og‘zaki, yozma yoki elektron shaklda berilishi mumkin. Bola huquqlari bo‘yicha vakil sudning vakolatlari jumlasiga kiradigan masalalarni hamda anonim murojaatlarni ko‘rib chiqmaydi.
Bolalar o‘zi huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi masalalarida shikoyat berishi mumkin. Vakil bolalarning shikoyatlarini ko‘rib chiqishi shart. Bunday shikoyatni ko‘rib chiqmasdan qoldirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bola huquqlari bo‘yicha vakil bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilganligi to‘g‘risida axborot mavjud bo‘lganda yoxud himoyaning huquqiy vositalaridan mustaqil ravishda foydalanishga layoqatsiz shaxslarni himoya qilish uchun o‘z tashabbusi bilan faktlar tekshiruvinio‘tkazishga haqlidir.
O‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan joylardagi bolalar yozma shakldagi murojaatlari (xatlar va telegrammalar)ni ularning soni cheklanmagan holda Vakilning nomiga yuborish huquqiga ega. Ular syenzura qilinmaydi.
– Bolalar ombudsmani qonundan kelib chiqib o‘z oldiga qanday rejalar qo‘ymoqda?
– Kun tartibidagi asosiy masala - bolalarga nisbatan har qanday shakldagi zo‘ravonlikka barham berishdir. Ya’ni, bunda bolaga nisbatan bo‘layotgan nafaqat jismoniy, ruhiy, jinsiy zo‘ravonlik, balki g‘amxo‘rlik ko‘rsatmaslik (ya’ni, bolaning jismoniy, moddiy, psixologik, ijtimoiy va boshqa ehtiyojlarini qondirmaslik) kabi zo‘ravonlik shakllaridan ham bolalarni himoya qilamiz.
Bunda, nafaqat bolaning yaqinlari tomonidan, balki ta’lim va tarbiya muassasalari mas’ullari tomonidan bolaga nisbatan turli shakldagi tazyiq va zo‘ravonlik holatlariga barham berishga oid faoliyat kuchaytiriladi.
Shuningdek, yetim va ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarga vasiylik tizimi yanada takomillashtiriladi. Yana bir muhim yo‘nalish – bu bola o‘z ixtiyori bilan chiqib keta olmaydigan (yopiq) muassasalarda bola huquqlari ta’minlanishi darajasi, ularning shart-sharoitini monitoring qilish izchil yo‘lga qo‘yiladi.
Bolalarning odil sudlovda himoya imkoniyatlarini ta’minlash, ya’ni bola odil sudlovga kim sifatida jalb qilinganidan qat’iy nazar, qanday prosessual maqomda bo‘lishiga qaramay, unga malakali huquqiy ko‘mak ko‘rsatish barobarida odil sudlov sohasidagi mas’ullarning institusional salohiyatni oshirish (tergovchi, prokuror, sudya, pedagog, psixolog, ijtimoiy xodimlar)ga, eng muhimi esa, bunda bolaning eng ustun manfaatlarini ta’minlash yondashuvini shakllantirishga e’tibor kuchaytiriladi.
Xulosa qilib aytganda, Bolalar ombudsmani faoliyatini qonuniy tartibga solishdan, uning siyosiy maqomini kuchaytirishdan va vakolatlari ta’sirchanligini oshirishdan yagona maqsad – yurtimizning har bir kichik fuqarosi, ya’ni har bir bolaning Konstitutsiya va qonunlarda kafolatlangan huquq va manfaatlari himoyasini kuchaytirishdir.