Assalomu aleykum, hurmatli tadbir ishtirokchilari! Hurmatli hamkorlarimiz 

- janob Karman, (BMTTDning O‘zbekistondagi doimiy vakili o‘rinbosari) 

- Ilkka Ryaysyanen xonim (Finlyandiyaning Markaziy Osiyodagi elchisi)

Bugungi tadbirimiz kun tartibidagi masala nihoyatda dolzarbdir. So‘z avvalida buning yaqqol misoli sifatida aytish kerakki, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda taxminan 1 milliard nafar insonda nogironlikning u yoki bu ko‘rinishi mavjud. 

Nogironligi bo‘lgan shaxslarni ijtimoiy-huquqiy himoya qilish - hamisha jahon hamjamiyati hamda albatta rivojlangan demokratik davlatlar siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib kelgan. 

Albatta so‘nggi o‘n yillikda inson huquqlarini himoya qilishning xalqaro standartlari jiddiy o‘zgardi va hozirda nogironligi bo‘lgan shaxslarni o‘z huquqlarini himoya qilish, erkin va oqilona rozilik asosida o‘zlarining hayotlariga taalluqli qarorlar qabul qilish va jamiyatning faol a’zosi bo‘lishni ta’minlash muhimligi xalqaro miqiyosda e’tirof etilgan.

Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini cheklashga yo‘l qo‘yilmasligi va ijtimoiy hayotda boshqa fuqarolar bilan baravar ishtirok etishini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy, huquqiy  va ijtimoiy choralar tizimi xalqaro huquqiy hujjatlar bilan kafolatlangan. 

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasida nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan qonunchilik umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga uyg‘un ravishda takomillashib bormoqda. 

Xususan, nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari tengligi, ayniqsa, bolalarning ta’lim olishi, salomatligini saqlanishi, o‘zi va oilasi uchun yetarlicha turmush sharoitiga ega bo‘lishining huquqiy kafolatlarini belgilovchi xalqaro-huquqiy hujjat - BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyasi O‘zbekistonda 2021-yil 28-iyuldan kuchga kirdi. 

Shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 1-dekabrdagi «Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. 

Nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy himoyasi va tengligini kafolatlaydigan bir qator qonunlar qabul qilinib, masalan, 2020-yil 15-oktabrda qabul qilingan “Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida”gi Qonun bunday yurtdoshlarimiz huquqlarini belgilaydigan asosiy qonun hujjati hisoblanadi.

Mazkur qonunni haqli ravishda milliy qonunchilikning yirik yutug‘i deb hisoblash mumkin, chunki ilk bor nogironlik ijtimoiy himoya yoki tibbiyot muammosi emas, balki birinchi navbatda inson huquqlari muammosi sifatida ta’riflandi. 

Asosiy yangiliklardan biri bu — ilgari O‘zbekiston qonunchiligida bo‘lmagan «nogironlik belgisiga ko‘ra kamsitish» tushunchasi tatbiq etildi.

Jumladan, O‘zbekistonning 2022-2026 yillarda taraqqiyot strategiyasida belgilangan muhim maqsadlardan biri – nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlashning samarali tizimini shakllantirish, ularning hayot sifati va darajasini oshirishdir.

Bunda muhimi – nogironlikni belgilashning tibbiy modelidan ijtimoiy modeliga bosqichma-bosqich o‘tish orqali:

- nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga jalb qilinishi va faol ishtirokini ta’minlovchi inklyuziv ta’lim tizimini takomillashtirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishi sifatida mustahkamlandi.

BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risida Konvensiyasining asosiy prinsiplardan biri: 

- nogiron bolalarning rivojlanayotgan qobiliyatlarini hurmat qilish va nogiron bolalarning o‘ziga xosligini saqlashini hurmat qilish prinsipidir.

Aynan ana shu xalqaro standart asosida nogironligi bo‘lgan bolalarni har tomonlama ijtimoiylashuvi haqida so‘z borar ekan, ta’kidlash joizki, bu borada O‘zbekistonda keng ko‘lamli kompleks ishlar olib borilmoqda:

Bu huquqiy-institusional jarayonning ustuvor asosi esa  - Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 50-moddasida mustahkamlangan kafolat – ya’ni, ta’lim tashkilotlarida alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun inklyuziv ta’lim va tarbiya ta’minlanadi, degan qoidadir. 

Aynan mazkur kafolatga ko‘ra, jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar uchun ta’lim tashkilotlarida inklyuziv ta’lim tashkil etiladi. Bu kafolat shunday nuqsonlarga ega bolalarimizning yakkalanib qolmasligi, jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida shakllanishi va kamol topishi uchun juda muhim.

Zero, muayyan xususiyatga ega bolajonlarimizni alohida muhitda, izolyasiyada parvarish etish emas, balki aksincha - umumiy ta’lim muhitida bunday bolalar uchun zarur bo‘lgan barcha maxsus shart sharoitni yaratishimiz kerak! Va bu ijtimoiy majburiyatni konstitutsiyaviy darajada davlat o‘z zimmasiga olmoqda.

Aytish kerakki, O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan shaxslar, shu jumladan bunday bolalarni huquqlarini ishonchli ta’minlash uchun sohadagi himoya mexanizmining xalqaro va xorijiy tajribasini o‘rganish nihoyatda muhim.

Bu borada Xalqaro huquq va BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyasida nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari himoya instrumentlari, BMT Nogironlar huquqlari bo‘yicha qo‘mitasining nogironligi bo‘lgan shaxslarni himoya qilish va rag‘batlantirishdagi roli nihoyatda kattadir.

Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash borasida halqaro amaliyotni tahlil qilar ekanmiz, shuni guvohi bo‘lamizki, mazkur sohada halqaro yondashuvning eng markaziy  g‘oyasi bu – “nogironligi bo‘lgan shaxslar har qanday holatda ham jamiyatning to‘laqonli a’zosi bo‘lib, davlat va qonun tomonidan ularga berilgan kafolatlarni himoya qilinishi huquqiga ega”. 

Aynan ana shu g‘oya negizida barcha rivojlangan davlatlarda nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamiyatdagi o‘rni, ularning huquqiy-ijtimoiy holati shakllantirilgan.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, albatta, bugungi kunda O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan shaxslarning, shu jumladan bolalarning  huquq kafolatlari qonunan mustahkamlangan, bu sohada tizimli va izchil islohotlar amalga oshirilb kelayapti. 

Lekin jamiyatimiz mazkur a’zolarining huquqlarini real ta’minlashning imkoni bo‘lmas ekan, ushbu  kafolatlardan amalda foydalanish murakkabligicha qolaveradi. 

Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston huquq qo‘llash amaliyotida, xususan Inson huquqlari bo‘yicha Ombudsman va Bolalar Ombudsmani o‘z faoliyatida nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoyalash mexanizmini samarali tajribasini rivojlantirish, mazkur  yo‘nalishida huquq sohasi vakillarining salohiyatini va kasbiy malakasini oshirish muhim bo‘lib, bu jarayonda xalqaro instrumentlardan optimal foydalanish katta ahamiyatga ega. 

Buning uchun esa xalqaro xamkorlarimiz bilan birgalikda ishlash rejimini faollashtirishimiz, xalqaro standartlarni milliy huquq qo‘llash amaliyotiga kengroq tatbiq etishimiz zarur.

E’tiboringiz uchun rahmat!